Foto: Muzeji i galerije Budve

Manastir je podignut na ostacima antičke građevine. Pored konaka, sadrži tri crkve. Glavna manastirska crkva je posvećena Sv. Nikoli, a druge dvije Sv. Savi i Uspenju Bogorodice. Po predanju osnovan je u XII vijeku, a u pisanim dokumentima se pominje od 1305. godine, u vrijeme kralja Milutina. Čitava unutrašnjost crkve Sv. Nikole pokrivena je fresko slikarstvom koje je 1620. godine uradio Pop Strahinja iz Budimlja. Ikonostas crkve Sv. Nikole je izrezbario i oslikao slikar Vasilije Rafailović, pripadnik čuvene bokokotorske slikarske škole Rafailo Dimitrijević iz Risna. Naročito poznata i zanimljiva ikona na ovom ikonostasu je ikona na kojoj je predstavljen Sv. Hristifor sa pseće-magarećom glavom.


U Paštrovićima, malobrojnom srpskom plemenu koje naseljava primorsku oblast od Bečića na zapadu do Buljarice na istoku, manastiri su baštinili ne samo duhovnu već i svjetovnu istoriju. U manastirima se narod učio vjeri i pismenosti, slavio sopstvenu prošlost i nadao se boljoj budućnosti. Svoj identitet izgrađivao je i sačuvao u pet starih pravoslavnih manastira koliko ih ima na području Paštrovića. Jedan od njih, manastir Gradište, predstavljao je i još uvijek predstavlja posebno važan centar u duhovnoj vertikali paštrovskog naroda. Na ovom prostoru tragovi života ljudi od praistorije i antike očuvani su u materijalnoj kulturi, pisanoj zaostavštini, toponimima i usmenim predanjima. Paštrovići se u pisanim dokumentima prvi put pominju 1355. godine. Narodna predanja, međutim, ističu autonomiju ove oblasti od davnina, kao i privilegije dobijene još od rimskog cara Dioklecijana i kasnijih vladara koji su gospodarili ovim prostorom.

Manastir Gradište podignut je na uzvišenju u Buljarici, a njegovo ime vezuje se za toponim gradina – u značenju ostatak naselja ili utvrđenja koje je tu moglo postojati prije osnivanja manastira. Arheološkim istraživanjima u porti manastira pronađeni su ostaci starije, vjerovatno antičke, građevine, kao i nekoliko grobova iz perioda rimske uprave u ovom kraju. Prvi pisani pomen ovog manastira potiče iz povelje srpskog kralja Milutina s početka XIV vijeka. Manastir Gradište je vjekovima, do Prvog svjetskog rata, bio važna filijala (metoh) manastira Dečani.

Današnji kompleks manastira sastoji se iz tri crkve, manastirskog konaka, pomoćnih objekata i groblja. Prema narodnom predanju, centralna manastirska crkva posvećena Sv. Nikoli, zaštitniku pomoraca i putnika, potiče iz 1116. godine. Ostale crkve posvećene su Uspenju Bogorodice i Sv. Savi.

Izvor: Muzeji i galerije Budve/ manastirgradiste.me