O ovoj temi govorili su: akademik Zoran Lakić, dr Miroslav Luketić, mr Savo Martinović i Marko B. Ivanović. U ime Matice Boke skup je pozdravio Ivo Knežević, a uvodnu riječ u ime Inicijativnog odbora za obilježavanje Bokeljskog ustanka 1869. godine imao je Željko Ćetković.

„U istoriji Boke do 1918. god. izdvajaju se epohe: ilirska, rimsko-vizantijska, srpska, mletačko-turska i austrijska. Često dolazi do sukba interesa, a onda i do oružanih sukoba“ kazao je Ivo Knežević (Matica Boke) istakavši da su ti sukobi pogađali lokalno stanovništvo koje je bilo prinuđeno da se svrsta na neku od strana. U smjeni moćnih sila i okupatorskih vojski „Grbljani su se hrabro borili za svoj status, ginući, podižući bune i ustanke protiv velikih sila tih vremena“ – naglasio je Knežević.

U ime Inicijativnog odbora za obilježavanje Bokeljskog ustanka 1869. godine Željko Ćetković je naveo da je obilježavanje stogodišnjice Bokeškog ustanka bilo je pod visokim pokroviteljstvom Josipa Broza Tita, te da je „Spomenik na Krivošijama otvoren 17. avgusta 1969. uz prigodne govore generala Sava Orovića, Stojadina Soldatovića, druga Luke Stijepovića, Petra Vučurovića i Don Nika Lukovića.

20. i 21.03.1970. održan je Naučni skup, a 04. Jula 1970. uz prigodne govore Dobroslava Ćulafića, predsjednika Republičke konferencije Socijalističkog saveza i Jovana Vujadinovića, tadašnjeg Narodnog poslanika Savezne skupštine, otkriven je spomenik na ulazu u manastir.

50 godina kasnije, našu inicijativu za obilježavanje 150 godina ustanka dao je predsjednik opštine Budva, Marko Carević, JU Narodna biblioteka Budve i njen prvi čovjek, gospođa Mila Baljević“ – na čemu im je zahvalio.

On je istakao da su preci na tom časnom mjestu mjestu, pred manastirom donosili važne odluke na dostojanstvo i ponos potomcima: „Ponosni smo na Grbaljski ustanak 1848. godine gdje su Grbljani predvođeni popom Lazarom Ercegovićem, kao pravi vitezovi upali u Stari grad Kotor, prekinuli sjednicu Sjora Dojmija i postavili svoje uslove ultimativno.

U sastavu bokeljskih dobrovoljaca bili smo na Vučjem dolu, Grahovcu, pomogli Hercegovački ustanak Luke Vukalovića i na Vrtiljevci.

Bokelje je predvodio Rade Markov Bajković. U bici na Vrtiljevci, Kralj Nikola pita “koji je ono Crnogorac iznio prvi barjak”, “nije Crnogorac nego Bokelj, Ivo Vuksanović iz Grblja”. Kralj Nikola odgovara: “Sramota Crnogorci.” Ćetković je naveo da je Bokeljski ustanak poznat po nečuvenoj hrabrosti Grbljanki koje su položile svoje živote, najviše na tvrđavi Goražde.

Tribinu „Ustanak u Boki Kotorskoj 1869. godine“ otvorio je izlaganjem akademik Zoran Lakić. On je istakao da je Krivošijski ustanak 1869.godine upisan „zlatnim slovima“ u istoriju Crne Gore i Boke Kotorske „jer su ih događaji, ispred i poslije Ustanka – dijelili na Istok i Zapad, ne samo geografski, već mnogo više politički i suštinski. A radilo se o jednorodnom narodu koji u tek poslijednjih 100 godina živi u jedinstvenoj državi“.

Akademik Lakić je istakao da se preko zahtjeva ustanika 1869. godine mogu saznati uslovi u kojima je živjela tadašnja Boka Kotorska: „Ustanak je izbio zbog odluke Beča da i u Boki Kotorskoj sprovode Zakon o vojnoj obavezi.

Do tada su Bokelji imali privilegiju da služe vojni rok u svojoj domaćoj narodnoj straži, koja se jedino starala o odbrani Boke Kotorske. Takvu privilegiju nisu imali ostali državljani Carstva; mislim na one Slovenskog porijekla. Bitno je navesti da su, ustanici imali podršku Crne Gore. To im je davalo onu dodatnu snagu – da istraju u svom zahtjevu.“

Bečka vlada je optuživala Crnu Goru da stoji iza ustanika i da ih obilato pomaže. Ipak, Beč nije smio da zaoštrava odnose sa Crnom Gorom plašeći se intervencije Carske Rusije. „Vršili su diplomatski pritisak na Crnu Goru – raznim demaršima. Traženo je da se Crna Gora drži po strani od događaja što je Beč i dobio od
zvaničnog Cetinja. Ali ona narodna pomoć nikada nije prestajala. Gospodar je odgovorio Beču opet citiram: „da je ustanak izazvao uzbuđenje... koje je normalno zbog jedinstva - rase i vjere među mojim narodom i ustancima“.

Došlo je do pregovora u kojima su izneseni zahtjevi ustanika od kojih ustanici nisu htjeli odustati, a Beč nije bio spreman da prihvati sve, te su nastavljene borbe na Kosmaču, u Mainama, Poborima i na Brajićima – bez uspjeha. I glavni napad na Krivošije završen je neuspjehom. Međutim, ovaj ustanak, najveći i najmasovniji od svih ustanaka toga vremena, kako navodi navodi akademik Lakić, okončan je potpisivanjem mira: „Beč je konačno shvatio neko bi rekao da je bio primoran da mora što prije okončati ovaj lokalni rat da bi izbjegao onaj mnogo opasniji po njega, koji se primicao i završio Berlinskim kongersom 1878. godine kada je Crna Gora, da se podsjetimo, dobila međunarodno priznanje. Inicirao je potpisivanje mira i prihvatio sve ranije zahtjeve ustanika.“

Izlaganje o Bokeljskom ustanku 1869. nastavio je dr Miroslav Luketić pozivajući se na publikaciju objavljenu prije 50 godina a povodom obilježavanja 100-godišnjice Ustanka.

On je pomenuo učesnike uređivačkog odbora u kojem je i sam učestvovao: „Ivo Antović, dr Dimitrije Dimo Vujović, dr Dragoje Živković, Radoman Jovanović, Miroslav Luketić, Niko S. Martinović, Boško Mačić, dr Slavko Mijušković i Đuro Subotić, a odgovorni urednik ove publikacije koju je objavio Kulturni centar Kotora bio je akademik Slavko Mijušković.

U ovoj knjizi od prije 50 godina, koja je možda i zaboravljena, imao sam čast da učestvujem sa prilogom koji se odnosi na naš kraj, to je Ustanak 1869. godine u južnom dijelu Boke Kotorske. Za taj rad sam se pripremao dugo, koristio izvore naše i strane i mislim da sam u to vrijeme prikazao glavne događaje koji su se desili na području Grblja, Brajića, Maina, Pobora i Krivošija. Želio bih da napomenem da, iako ovaj kraj čine i Paštrovići, oni nisu učestvovali u tom Ustanku zato što je S.M.Ljubiša koji je bio predstavnik Paštrovića, odvratio Paštroviće da učestvuju.

Isto se desilo i u Novom gdje je Vojinović isto tako uspio. Ovdje je bilo riječi i o Mitrofanu Banu koji je bio nastojatelj manastira Podlastve i on je bio protiv, ali pošto su Grbljani odlučili da se ide u Ustanak i on je otišao sa narodom i to je velika čast i tome je dosta pisao u svojim memoarima.

“Smatrajući da nema potrebe da govori o onome što je već napisao o tom događaju, već da se može otvoriti debata o karakteru tog Ustanka i događajima, čime bi se upotpunili već objavljene priloge, on je svoje vrijeme prepustio mlađim naučnicima i stručnjacima izrazivši nadu da ćemo tako čuti nove činjenice i dokaze o tom značajnom datumu.

U Bokeljskom ustanku 1869. godine učestvovali su i Brajići, Pobori, Maine.

U svom izlaganju mr Savo Martinović se osvrnuo na učešće Brajića: „Relativno miran period od nepune dvije decenije je poremećen novim austrougarskim zakonom o opštoj vojničkoj obavezi iz decembra 1868. godine, kojemu je uskoro uslijedio popis svih mladića za služenje austrijske vojske. Narod Boke se odlučio da ovu obavezu ne prihvati, pa su se stoga, nakon niza bezuspješnih pokušaja dogovora sa austrougarskim vlastima, prvo Krivošijani, a za njima i Brajići, Pobori, Maini i Grbljani, odlučili čak na oružani otpor.

Predstvanik Krivošijana, Stanko Kojov Samardžić odlazi u Grbalj, Pobore i Brajiće, radi dogovora oko ustanka. Tim povodom jedna delegacija od pet članova (ispred Brajića u njoj je bio Mihailo Klać) pošla je kod knjaza Nikole da ga zamoli za podršku. Ovaj im je, s tim u vezi, obećao da će, prema mogućnostima, toj molbi udovoljiti. Kao oblik građanske neposlušnosti zabilježeno je čak i uništavanje matičnih knjiga rođenih (da bi se onemogućila evidencija potencijalnih regruta) koju su sprovodili pravoslavni sveštenici.“

Brajići su konačnu odluku o početku oružanog otpora donijeli 1. novembra 1869: „Odluka je donijeta uprkos pokušajima Stefana Mitrova Ljubiše, tadašnjeg poslanika u Carevinskom vijeću u Beču, da se odustane od pobune. Naime, dva brajićka prvaka Vuko Stijepov Martinović i Mihailo Vuksanov Klać, su nakon razgovora sa Ljubišom pokušali da odgovore Brajiće od dizanja na oružje. Međutim, Vukale Šutov Martinović, revolucionar i veliki neprijatelj Austrougarske, je rekao „vi ste prijatelji Stjepana Mitrova Ljubiše, a on je austro-mađarski čovjek, i vi se ovdje izjasnite jeste li za ili protiv Bokeljskog pokreta?“

Oba brajićka prvaka su prihvatila bratsku volju i pridružila se ustanku, pa je odmah 2. novembra bilo organizovano prebacivanje djece, žena, staraca i stoke preko granice, u Crnu Goru.“

Martinović navodi da su u borbama na Brajićima, po dostupnim podacima, učestvovali isključivo sami Brajići, bez pomoći okolnih plemena. Takođe, vojničkog učešća sa strane Crne Gore nije bilo, te da se u dokumentima može naći da su ustanici prilikom prelaska na crnogorsku teritoriju bili razoružani, a da je ipak Crna Gora ustanak najviše pomogla kroz prihvat izbjeglica i stoke koju su oni sa sobom doveli.

Marko B. Ivanović je govorio o učešću Pobora i Maina u Bokeljskom ustanku. On je istakao da su prve ustaničke puške zapucale u Krivošjama 7. i 8. oktobra 1869. te da je uslijedio i „tajni sastanak 20.oktobra 1869. godine glavara Grblja, Brajića, Pobora
i Maina u manastiru Podlastva, gdje su se glavari u prisustvu popa Mitra Kovačevića iz Prijevora zakleli na jedinstvenu borbu protiv Austrije i dizanje ustanka.

“Vojne operacije su se odvijale na relativno širokom frontu od Krivošija do Brajića uz nepovoljne vremenske uslove i slabe rezultate prema ustanicima i uz značajan broj ranjenih i ubijenih neprijateljskih vojnika, te Austrija odlučuje da pribjegne pokušaju mirnog izlaza: „U cilju zaključenja mira bečka vlada pod direktnim uticajem cara Franja Josipa, imenuje umjesto generagal Auersperga, generala Gavrila Rodića, Ličkog Srbina, koji je dobro upoznao mentalitet lokalnog stanovništva tokom službovanja u Boki od 1859-1862. godine, kada je u činu general- majora bio komandant dubrovačko-kotorskog područja.

Po potisivanju mira u Knežlazu 11. januara 1869. godine, Rodić je u Mainama 17. januara 1869. potpisao mir sa Poborima i ostalim predstavnicima ustanika. Potpisivanjem mira i amnestijom svih učesnika ustanka, nisu prestale muke lokalnog stanovništva koje se nakon kaznene ekspedicije austrijske vojske vraćalo na razrušena, popaljena i opljačkana ognjišta.“

U svom izlaganju Ivanović je zaključio „da je ustanak organizovan i vođen bez upliva zainteresovanih okolnih zemalja, naročito Crne Gore stiješnjene Turskom i Austrijom, da su ustanici potpisivanjem mirovnih sporazuma postali legitimna ugovorna strana i da je u kasnijem izazvao značajna politička pomijeranja u okvirima Austrougarske monarhije i što je u najznačajnijem otvorio perspektive porobljenom stanovništvu monarhije, da u narednom vremenu povedu konačnu borbu za oslobođenjem.“

Na kraju izlaganja učesnika tribine „Ustanak u Boki Kotorskoj 1869. godine“ prisutnima na skupu se obratio i mitropolit Crnogorsko-primorski, Amfilohije blagodareći organizatoru na pozivu da prisustvuje 150-godišnjici Bokeljskog ustanka u manastiru Podlastva koji je na tom mjestu i počeo i ostavio tragove koje je ostavio do naših vremena.

“Prostori Boke Kotorske su kroz svoju istoriju igrali veoma značajnu ulogu. Pomenuto je ovdje od vremena Ilira, onda taj period rimsko-vizantijski koji je bio veoma značajan, bio je i onaj period Bugarskog carstva za vrijeme cara Samuila koji je u svoje vrijeme Dalmaciju prisajedinio Bugarskom carstvu, a to je bilo vrijeme veoma značajne ličnosti u našoj istoriji, to je Sveti Jovan Vladimir, zetski kralj, velikomučenik, vrijeme kada je predanje kirilometodijevsko, klimentonaumsko preovladalo ovim krajevima, vrijeme bogosluženja na slovenskom jeziku i sve dubljeg uticaja Istočnoromejskog carstva preko episkopije Raške, onda i dugih ovdašnjih episkopija – episkopije iz Drača, iz Skadra, sve do vremena Svetoga Save, dakle do 1219/20 godine. Danas obilježava naša crkva i 800-godišnjicu samostalnosti žičke arhiepiskopije, pećke patrijaršije, odnosno srpske pravoslavne crkve.

Ta vremena, koja su prethodila 13.vijeku gdje pomenusmo Sv. Jovana Vladimira veoma značajnoga, a pored njega treba da pomenemo dinastiju Vojislavljevića u kom vremenu je rimska crkva osnovana i nadbiskupju barsku koja i danas postoji, proglasivši nadbiskupa barskog primasom Srbije što je veoma značajno, to je titula zvanična koju do danas nadbiskup barski nosi.

Nije slučajno ta titula, to znači da se znade još od tada koji je narod ovdje živio na ovim prostorima i dublje od prostora današnje Boke i današnje Crne Gore.

Zetska episkopija je uspjela da sačuva to kirilometodijevsko predanje i da ovaj narod koji ovdje živi da mu sačuva njegovu vjeru pored svih iskušenja kroz koja prolazi, a evo ta iskušenja vidimo da su trajala i do prije 150 godina pa i poslije toga do 1918. godine pa i do dana današnjega se nastavljaju.

Ta ukrštanja svjetova, Istoka i Zapada, preko leđa ovoga naroda, ali koji je blagodareći upravo tome što se ukorijenio u to vjekovno, ja bih ga nazvao najradije jerusalimsko predanje, preko Konstantinopolja, preko Svete Gore, dakle ukronivši se u to predanje, naravno tu je Sv.Sava odigrao izuzetnu ulogu u osnivanju episkopije zetske, mitropolije zetske koja će tu negdje od 16.vijeka dobiti naziv Crnogorske mitropolije.

Bilo kako bilo, evo nas u manastiru Podlastvi, duhovnom centru, ne samo od vremena Nemanjića, od 15. vijeka, nego kao što smo ovdje, osvećujući ovaj hram cara Lazara i ovaj konak uz prisustvo
njegove svetosti, našeg patrijarha, obilježili i 150 godina postojanja Krstionice koja je dan-danas ovdje i pokazuje da je ovo mjesto bilo od velikog značaja kroz vjekove od drevnih vremena do naših vremena.

Ovaj ustanak od prije 150 godina odigrao je veoma značajnu ulogu i ostaci tog ustanka su i danas veoma vidni, to je bila upravo borba za identitet, i naroda za jezik narodni, za njegov povratak, za sačuvanje hramova, bilo ih je 13 porušenih, ova dva manastira takođe su bila uništena, tek smo ih sada obnovili, manastir Stanjevići i manastir Podlastva.

Mnogo je značajno da i ova istorijska i duhovna svetinja, kulturna i nacionalna, da je ona vaskrsla, da je obnovljena i da se evo baš u njoj održava 150-godišnjica Bokeljskog ustanka, gdje je i pokrenut.

I hvala Bogu, veliki je broj hramova obnovljen širom Boke i u Paštrovićima, i novostvorenih, da je Boka vaskrsla, ja bih rekao obnovila svoje biće, i poslije onih drevnih vremena, na najbolji mogući način danas, ovo što se u Boki događa.

Mnogo je složenija ova današnja priča očigledno od one priče koju smo ovdje čuli u vezi sa Bokeljskim ustankom, vremenom Austrougarske, ona je bila u tom pogledu mnogo, da ne kažem i časnija i poštenija i trezvenija, pa tako je mogao i ovaj ustanak biti podignut i taj ugovor koji je bio trezven ugovor, uz priznanje velikog dijela onoga što su ovdje tražili ustanici.“