Printscreen: YouTube/Budva 086

Autor: Ivan Vratnica, diplomirani arhitekta

Izgrađena je za godinu dana uglavnom od lokalnog kamena uz učešće lokalnog stanovništva. To je bila takozvana planinska tvrđava namijenjena kontroli ili blokiranju prolaza na ovoj važnoj taktičkoj lokaciji u to vrijeme. Dizajn je bio veoma napredan i moderan za svoje vrijeme. Iako je revolucija u dizajnu tvrđava nastupila za manje od dvije decenije, tvrđava je dobro obavljala svoju namjenu.

Forma je zasnovana na tipu „Topovska kula“, prilagođenom lokaciji i namjeni, koja se sastoji od utvrđene kasarne u tri nivoa, orijentisane ka granici i utvrđenog dvorišta prema strmoj litici ka unutrašnjosti teritorije. Dizajnirana je da bude trajni utvrđeni položaj, što je značilo da je imala sve neophodne elemente za održavanje i zaštitu svoje posade mjesecima, u slučaju opsade, što se upravo dogodilo tokom Bokeljskog ustanka 1869.


Foto: Privatna arhiva

Glavni ulaz se sastojao od duple kapije sa pokretnim mostom, koji je vodio u dvorište. Unutra su se uglavnom nalazile pomoćne prostorije pozicionirane duž spoljnjeg zida, kao i ulaz u oba kaponira, jednog na sjevernoj i jednog na južnoj strani, čija je namjena bila da eliminiše mrtav ugao i omogući dejstvovanje na neprijatelja ako bi uspio da uskoči u rov pun žičanih prepreka, koji je okruživao tvrđavu. Najvažniji element u dvorištu bio je sistem za sakupljanje kišnice sa glavnim rezervoarom za vodu smještenim u sredini dvorišta. Ulaz u kasarnu je unutar dvorišta na sjevernoj strani. Takođe je bio zaštićen pokretnim mostom preko polukružnog jarka unutar dvorišta i metalnim dvokrilnim vratima. U utvrđenoj kasarni su bili smješteni najvažniji elementi tvrđave, kao što su smještaj posade, kuhinja, skladište zaliha, toaleti, bolnički prostori, sekundarni rezervoar za vodu i skladište municije koje se nalazilo u zapadnom krilu između stepeništa koje je vodilo na „topovsku terasu“ na vrhu, pokrivenu kosim krovom. Dizajn je omogućio da posada može da brani tvrđavu u slojevima do unutrašnjosti kasarne ukoliko napadač uspije da se probije kroz glavnu kapiju, što bi braniocima moglo da obezbijedi još neko vrijeme prije nego stigne pomoć. Tvrđava je bila opremljena sa šest gromobrana na krovu visine 4m, zbog karakterističnih vremenskih uslova ove lokacije, koji su joj dali specifičnu siluetu.


Foto: Privatna arhiva

Tokom svoje službe, tvrđava je modernizovana nekoliko puta kako je tehnologija napredovala, ali je njen dizajn ograničavao sposobnost da se efikasno odupre protiv oružja korišćenog u Prvom svjetskom ratu. Na početku rata, carska vojska je shvatila da se na ovom potezu ne može formirati funkcionalna odbrambena linija, pa je odlučeno da se napuste i sruše sve tvrđave na širem odbrambenom području Budve, uključujući i tvrđavu Kosmač koja je minirana i zapaljena, nakon što su je carske trupe napustile 18. avgusta 1914. godine.

Od 1964. godine tvrđava je proglasena za spomenik kulture.

NAORUŽANJE I POSADA

Godine 1869. imala je posadu od 46 vojnika iz 27. Lovačkog bataljona (Jägerbataillon):

- 1 poručnik (Komandant tvrđave)
- 1 narednik

- 1 vodnik

- 4 podnarednika

- 3 vođe patrola

- 1 hroničar

- 33 vojnika (nem. Jäger)

i 19 ljudi iz carskog artiljerskog bataljona
(k.u.k Artilleriebataillon):

- 1 poručnik – komandir baterije

- 1 specijalista za municiju
(nem. Feuerwerker)

- 2 kaplara

- 9 artiljerijskih kaplara

- 6 tobdžija

Naoružanje je bilo:

- 4 planinska topa od 6 funti

- 4 granatna topa od 7 funti

Godine 1902. imala je posadu od 254 ljudi:

- 2 pješadijska oficira

- 134 vojnika

- 3 artiljerijska oficira

- 104 artiljerca

- 1 pionirski oficir

- 8 pionira

- 2 telefonista

Ovoliki broj ljudi je bilo mnogo za njenu veličinu, što znači da su tvrđava i jedinice koje su tamo bile stacionirane imale raznovrsnu ulogu.


Foto: Privatna arhiva

Glavno naoružanje se sastojalo od:

- 6 M4 90mm topova

- 2 M78 150mm, Mörser

Topovi su bili postavljeni na drugom spratu tvrđave zvanom topovska terasa (nem. Geschützterrasse) koja je bila pokrivena kosim krovom.

Od protivpješadijskog naoružanja imala je:

- 2 M89/4 8mm mitraljeza

- 16 postolja sa puškom 8mm

Unutar dvorišta nalazile su se štale za dva konja, kao i prostorija za golubove ili neke druge ptice koje su služile za prenošenje poruka, što je kasnije dopunjeno telegrafom, a kasnije i telefonom.

PRIČE IZ PROŠLIH VREMENA

Tvrđava Kosmač je odigrala ključnu ulogu u Bokeljskom ustanku 1869. godine. U vrijeme ustanka u tvrđavi su bili stacionirani vojnici 27. Lovačkog bataljona (Jägerbataillon).

Bitka za tvrđavu Kosmač počela je tako što su ustanici u zoru 4. novembra uhvatili pješadijskog poručnika i ubili komandanta tvrđave Kosmač. Vukale Perov Stojanović je bio dobar strijelac, pa je izabran da izvrši prvi napad. Tokom noći se približio tvrđavi na oko 120m do Predinskog krša, odakle je pucao u komandanta kada se ovaj pojavio na kapiji.

Ovaj događaj je dobro opisan u knjizi Josef-a Graf Sturgh G.d.I. koji je tamo bio stacioniran sa 36. Lovačkim bataljonom (Jägerbataillon) 1882. godine:

Grob u tvrđavi Kosmač (prevedeno sa njemačkog)

Godine 1869. komandant tvrđave Kosmač bio je artiljerijski prvi poručnik Jozef Merc (März), čijom je pješadijom komandovao poručnik Mazurek (Macurek) i artiljerijskim odredom kojim je komandovao jedan Fojerverkr (Feuerwerker-specijalista za municiju). I pored neizvjesnih uslova, pješadijskog poručnika Macureka (Mazurek) nije se moglo odvratiti da često sam napušta utvrđenje, što zbog lovačke strasti, što zbog čestih tajnih susreta, koje je pokušavao da sakrije. Jednog novembarskog popodneva ponovo je napustio tvrđavu, iako ga je prvi poručnik Merc savjetovao da to ne čini. Kada je svanulo, a on se nije vratio, prvi poručnik Merc je počeo da brine. Na kraju, pošto od poručnika već dugo nije bilo ni traga, više nije mogao da obuzda strah i brigu za svog druga, požurio je do kapije, naredio čuvaru da je otvori, i prešao jarak preko daske da napolju potraži svog druga. Tek je jedva stigao do ivice jarka, kada je nekoliko hitaca, ispaljeno iz neposredne blizine, i nekoliko divljih figura izbilo iz svojih skrovišta iza stijena i pojurilo ka kapiji. Potporučnik Merc je samo imao dovoljno snage da pobjegne nazad u tvrđavu i zatvori kapiju, zatim se beživotno srušio. Napadači, koji su vidjeli da im je napad bio neuspješan, brzo su se povukli van dometa stražara u mrak. Siroti prvi poručnik doveden je u svoju sobu na samrti. Tvrđava je sada imala samo Feuerwerkera kao komandanta. On, energična, hladnokrvna osoba, razjasnio je sebi i posadi situaciju, zatim je pažljivo uložio sve napore da izdrži noćni napad. Ali noć je bila mirna, iako su se ustanici šunjali i posmatrali utvrđenje.

Međutim sledećeg jutra, grupa ustanika, mašući bijelom zastavom, pojavila se ispred tvrđave i dovela sa sobom poručnika koji je nestao prethodnog dana. Njihov vođa, koga je posada prepoznala kao vođu zajednice Brajića, je tražio od komandanta da preda tvrđavu u zamjenu za oslobođanje poručnika, a posada bi dobila slobodan prolaz.

Dobri Fojerverker (Feuerwerker), imajući u vidu svoju dužnost, nije otpočeo nikakve pregovore, već je sa nekoliko puščanih hitaca otjerao ustanike, koji su sa sobom odvukli svog zarobljenika. Spreman za njihov napad, posebno tokom noći, i na onim mjestima gdje je jarak bio najslabiji i ulazak u dvorište najvjerovatniji, on ne samo da je udvostručio budnost, već je sada počeo da granatira kuće iz topova tvrđave, jer više nije bilo sumnje da su mještani zarobili poručnika i izvršili napad na tvrđavu. Zaista, ova jedinstvena bitka trajala je dva dana, u kojoj je gomila ustanika najprimitivnijim sredstvima opsijedala dobro branjeno utvrđenje, nadajući se da će branioci biti demoralisani gubitkom svoja dva oficira i pod pritiskom upornih napada, predati tvrđavu. Međutim, pogriješili su i u međuvremenu je dobro ciljanom topovskom paljbom uništeno nekoliko njihovih kuća, prije svega kuća vođe Brajića.


Foto: Privatna arhiva

Hronika tvrđave savjesno izvještava o vrsti i broju projektila koje su topovi ispalili. Tek kada se približila jaka kolona pomoći, ustanici su se povukli. Jadni prvi poručnik Merc, koji je pao kao žrtva lojalnog prijateljstva, počiva po strani u dvorištu tvrđave na mjestu svoje poslednje službe.

Nesrećni poručnik Macurek koji je pao u ruke ustanicima nikada više nije viđen niti se o njemu nesto čulo, ali je dobri Fojerverker dobio zlatnu medalju za hrabrost i svoj učinak.

Tvrđavu Kosmač ustanici nikada nisu zauzeli, iako je do potpisivanja ugovora bila poslednje mjesto gdje su trajale borbe. Ustanak je zvanično okončan 17. januara 1870. godine u korist ustanika. Mirovni ugovor je potpisao general-pukovnik Gavrilo Rodić, koji je zamijenio generala Grofa Auersperga na mjestu guvernera Južne Dalmacije, pošto se car nadao da će on naći mirno rješenje za ustanak. Za očuvanje mira, Austougarska je Bokeljima ispunila uslove koje su tražili prije ustanka: Bokelji neće biti regrutovani u vojsku; moći će da nose svoje oružje; totalna amnestija za sve pobunjenike; pomoć u popravci porušenih objekata tokom ustanka. Ovim sporazumom zakon je odložen na neodređeno vrijeme, ali je mir trajao samo 12 godina.

Piše: Ivan Vratnica

Diplomirani arhitekta

Mišljenja i stavovi izraženi u ovom autorskom tekstu su isključivo lični pogledi autora i ne odražavaju nužno stavove i mišljenja redakcije RT Budva.