Foto: Muzeji i galerije Budve

U Paštrovićima manastiri su baštinili ne samo duhovnu već i svjetovnu istoriju; narod se učio vjeri i pismenosti, slavio sopstvenu prošlost i nadao se boljoj budućnosti. Svoj identitet izgrađivao je i sačuvao u pet starih pravoslavnih manastira koliko ih ima na području Paštrovića. Jedan od njih, manastir Gradište, predstavljao je i još uvijek predstavlja posebno važan centar u duhovnoj vertikali paštrovskog naroda. Na ovom prostoru tragovi života ljudi od praistorije i antike očuvani su u materijalnoj kulturi, pisanoj zaostavštini, toponimima i usmenim predanjima. Paštrovići se u pisanim dokumentima prvi put pominju 1355. godine. Narodna predanja, međutim, ističu autonomiju ove oblasti od davnina, kao i privilegije dobijene još od rimskog cara Dioklecijana i kasnijih vladara koji su gospodarili ovim prostorom.

Manastir Gradište podignut je na uzvišenju u Buljarici, a njegovo ime vezuje se za toponim gradina – u značenju ostatak naselja ili utvrđenja koje je tu moglo postojati prije osnivanja manastira. Arheološkim istraživanjima u porti manastira pronađeni su ostaci starije, vjerovatno antičke, građevine, kao i nekoliko grobova iz perioda rimske uprave u ovom kraju. Prvi pisani pomen ovog manastira potiče iz povelje srpskog kralja Milutina s početka XIV vijeka. Manastir Gradište je vjekovima, do Prvog svjetskog rata, bio važna filijala (metoh) manastira Dečani.

Današnji kompleks manastira sastoji se iz tri crkve, manastirskog konaka, pomoćnih objekata i groblja. Prema narodnom predanju, centralna manastirska crkva posvećena Sv. Nikoli, zaštitniku pomoraca i putnika, potiče iz 1116. godine. Ostale crkve posvećene su Uspenju Bogorodice i Sv. Savi. Godine 2016. obilježeno je 900 godina manastirskog hrama Svetog Nikole manastira Gradište.