Ne samo rođenje, djetinjstvo i mladost, nego i mnoge kasnije godine života Svetoga oca našega Vasilija, dopuštenjem Božijim, ostadoše skriveni u vremenu, tek nejasno naslutljivi iz starih zapisa i, ponajviše, iz narodnog predanja. Zemlja rođenja Svetiteljevog – Hercegovina, zemlja je krševita, sva od uvala, vrtača, škrapa, vodoplavnih polja. Mjesto njegovog rođenja je selo Mrkonjići, a širi zavičaj – vodoplavno Popovo Polje.

Rođenje dječaka Stojana Jovanovića, od bogobojažljivih i blagočestivih roditelja Petra i Ane, zbi se, prema nekima, 28. Decembra 1610. Godine, na praznik 20 000 Svetih Mučenika Nikomidijskih, stradalih od bogobornog cara Duklijana.

Stojanovi roditelji, koji poslije njega, izgleda, djece više nisu imali, nad svojim jedincem bdjeli su kao nad najvećim blagom. U patrijarhalnom hercegovačkom selu, u kome se sirotinjski hljeb od zraka do mraka morao grabiti od kamena i ćudljivih kraških bujica i zalivati gorštačkim znojem, otac porodice odlazio bi jutrom za svojim težačkim poslovima, nerijetko ili na svoje polje ili u mobu kod susjeda ili na ispomoć kaluđerima obližnje svetinje u poljskim radovima i u samom manastiru.

Mali Stojan odrastao je najviše uz majku, ćutljivu i blagočestivu domodržnicu Anu, „onu kojoj se Bog smilovao“, kako joj i ime kazuje. Rastao je u jednoj od onih dimljivih kamenih kućica, u suvo složenim od lomljenog kamena i pribijenih uz kamenite obronke na škrtim zaravnima popovopoljskih brda, sa krovom na dvije vode, pokrivenim slamom, ševarom ili kamenom pločom, ređe daskom.

Podižući malog Stojana u ozračju zavalske svetinje, majka ga je od malih nogu zadajala pobožnošću, čistotom i strahom Božijim. Njihovi dani počinjali su i završavali se smjernim obraćanjem Bogu i zavalskoj Majci Božijoj, koljenopreklonim molitvama pred porodičnom ikonom, kao što im i svi sitni i krupni dnevni poslovi porodični proticahu, u tihoj poslušnosti i poštovanju starijih i skrušenom stajanju pred Bogom.

U onim vremenima oskudice i čestih gladi i boleština, mali Stojan zacijelo često bijaše u prilici da bude svjedok i majčine sastradalne ljubavi prema bližnjima i mnogog dobročinstva, naročito prema ništima i ubogima, koji se nezaboravno utisnuše u njegovu djetinju duševnost. Svoj veliki dug i najtopliju ljubav prema roditeljki, kraj koje provede svega dvanaestak godina svoga života i koja mu svojom tihom ljubavlju otvori srce i ispuni ga strahom Božijim, potonji Ostroški Čudotvorac nošaše u srcu vječno, sa neizmjernom blagodarnošću, sa zahvalnošću tolikom da je, dopuštenjem Božijim, gotovo tri vijeka poslije svoga upokojenja, u čudesnom javljanju otkrio njen zaboravljeni i zakorovljeni grob bez biljega pred crkvom Svetog Nikole u Mrkonjićima jednom bogobojažljivom mještaninu i predao mu ga na brigu, a ovaj ga je nakon godinu dana ukrasio dostojnim spomenikom.

O mladome Stojanu Petrovome Jovanoviću, pak, narod hercegovački pripovijedaše da bijaše ukras cijelog sela, marljivi poslenik i prvi u svakoj vrlini – u pobožnosti, dobroti, darežljivosti i lijepom vladanju, samo ne u dječačkoj pjesmi i šali. Njegov primjer poučno djelovaše na mnoge nevaljale momke u selu, koji su njime podstaknuti postali dobri ljudi. Pripovijeda se da se, radeći, povazdan Bogu molio, a kada bi osvanula sveta nedjelja ili kakav praznik, odlazio vazda u crkvu na bogosluženje. Nikada nije uzimao učešća u narodnom veselju kraj crkve i nikada se u kolo hvatao nije.

Iz straha da im Turci ne povedu sina u janjičare, brižni roditelji Petar i Ana, uprkos svoj svojoj ljubavi prema sinu jedincu ili upravo zbog nje, svjesni opasnosti, a znajući koliko je sam Stojan volio Crkvu Božiju, odluče da svoga jedinca, kao nekada Sveta Ana Samuila Proroka, i Sveti Joakim i Ana Presvetu Djevu Mariju, privedu i svojim roditeljskim blagoslovom na put monaškog iskušeništva isprate u manastiru Vavedenja Presvete Bogorodice u Zavali. Tako Stojan Jovanović od najranije mladosti, računa se – u uzrastu od oko 11 godina, oko 1662. godine, postade manastirski đak i kao iskušenik nađe se pod budnim okom i duhovnim rukovodstvom igumana Serafima Zavalca.

Nakon nekoliko godina provedenih u Zavali, Stojan nastavi iskušeništvo u Tvrdošu, za koje se ne zna pouzdano koliko je trajalo, a počelo je oko 1625. godine. Smatra se da je postriženje u monaški čin sa imenom Vasilije, i poslije izvjesnog vremena postriženje u đakonski, a kasnije i u sveštenički čin mogao primiti, po svetogorskom običaju u vrijeme posta, negdje između 1630. i 1635. Godine, sa dvadeset i pet godina života, najkasnije do proljeća 1635.

Svečani čin hirotonije arhimandrita Tvrdoškog Vasilija za mitropolita Zapadnohercegovačkog sveštenodejstvova patrijarh Pajsije na Preobraženje Gospodnje, 19. avgusta 1638. godine, kada se preobražavaju i gora i voda sa dušama ljudi pravoslavnih, na praznik koji predznamenova djelovanje novog arhipastira ne samo tokom njegove zemaljske službe u Hercegovini i Skenderiji nego i kroz čitavu potonju istoriju svoga hrišćanskog roda.

Zapadna Hercegovina bila je izložena najtežim nevoljama ratnog vremena, u kome je neprijatelj nanosio strašne udarce, a razna kolebanja i ljudske slabosti, koje se u ovako kritičnim vremenima najbolje ispoljavaju, zagorčavale su i onako tešku situaciju u narodu. Zbog nesnosnih pakosti nanošenih mu sa svake strane, a i zbog opasnosti od unijaćenja i turčenja, Sveti Vasilije nakon Tvrdoša i prigradskog manastira kod Onogošta pređe u Ostrog, gdje kao pokretač obnove ostroške obitelji sav svoj imetak stavi u službu njenog daljeg izgrađivanja i utvrđivanja, providjeći u njoj novu neosvojivu graničnu tvrđavu Pravoslavlja iznad Istoka i Zapada, koja je imala da se uzvišenošću svetosti i priziva svoga sveštenog obnovitelja i žitelja uzdigne u mjeru rasta visine Hristove i kojom je čudo blagodati Božije imalo da ulazi u ljudske živote, po mjeri vjere koja ih je do njenih visina uzdizala, bez obzira na to odakle su dolazili i kamo su se vraćali.

Duboko prožet duhom i tradicijama pravoslavnog monaštva, Sveti Vasilije osjeća potrebu da služi, da bude koristan ne samo sebi već i drugima, svom narodu, smatrajući da će se narod očuvati u vjeri i vrlinskom življenju ne toliko fizičkom borbom koliko snaženjem i kultivisanjem narodne duše, jačanjem religioznosti i morala, njegovanjem narodne kulture i svijetlih tradicija. Zato on i nastoji da njegova prvobitna ostroška pećina preraste u manastir, koji bi kao i drugi pravoslavni manastiri bio rasadnik ne samo vjerskog već i cjelokupnog duhovnog života u okolnom narodu. Međutim, važno je istaći da asketsko podvizavanje pod Ostrogom Svetog Vasilija nije odvojilo od njegovog staranja za svoju pastvu, niti od njegovih brojnih arhijerejskih dužnosti. Naprotiv, njegov podvižnički život još više je razvio narodno poštovanje prema njemu. Svetiteljski život i neumorni rad Svetog Vasilija stvorili su mu ogroman ugled među savremenicima. Narod Crne Gore i Hercegovine poštovao ga je kao Božijeg čovjeka poslanog radi spasenja svoga roda.

Zemaljski život i rad Svetog Vasilija, i kao podvižnika i kao arhijereja jedne od najvažnijih oblasti u Pećkoj patrijaršiji 17. vijeka, trebalo bi posmatrati u sklopu opštih prilika i stanja Patrijaršije onoga vremena. Jedino na taj način će moći da se shvati i pravilno ocijeni njegova lična sudbina, trpljenje i rad na dobru Crkve i porobljenog i mnogostradalnog naroda, kao i njegov značaj u duhovnom životu našeg naroda kroz vijekove.

I tako, pošavši iz manastira Vavedenja Presvete Bogorodice Zavalske, svoje vjerne Putovodilje pod Ostrogom zahumskim, preko manastira Tvrdoškog Svetog Uspenja Bogorodičinog, i dostigavši vječnu kulu svjetlilju srpskog hristoljubivog i narodoljubivog monaštva – Svetovavedenjsku carsku lavru nemanjićsku na Svetoj Gori, Sveti vladika Zahumski i Skenderijski posljednjih pet godina svoga zemaljskog života provede u obitelji Svetovavedenjskog manastira Ostroškog, djelujući iz njega širom svoje eparhije Istočnohercegovačke i prebivajući u danonoćnom molitvenom podvigu.

A kada se navrši vrijeme i Sveti dostiže kraj svoga mukotrpnog i bogosvijetlog zemaljskog puta, u subotu Svijetle nedjelje, 12. maja 1671. godine, u svojoj ostroškoj keliji „prestavi se Sveštenopočivši vladika Vasilije Zahumski i Skenderijski“, kako zapisa bezimeni monah na jednom rukopisu Ostroškog manastira, iskazujući opšte uvjerenje pastve njegove zahumske i skenderijske da se Vladika njihov bijaše posvetio još za života svoga među njima na zemlji.

Svetitelj Ostroški upokoji se u svojoj keliji, koja se u času njegovog prestavljenja osija nebeskom svjetlošću. Tijelo Svetopočivšeg Vladike Vasilija bratija manastirska, po crkvenom poretku, dostojno, sa pjesmom i suzama, sahrani u grob, na zaravni padine, ispod hrama Vavedenja Presvete Bogomajke. Iz stijene žive, pak, u visini, pod kojom ispusti svoju svetu dušu i na kojoj inače nema nimalo zemlje, ubrzo izraste vinova loza koja i do danas rađa.

Sedam godina kasnije Svetitelj se javi u snoviđenju blagočestivom nastojatelju svoga starog manastira Svetoga Luke u Župi Nikšićkoj, igumanu Rafailu Kosijerevcu, i ubijedi ga tek iz trećeg puta, oprljivši, prema snovima opreznog, kaluđera žarom iz kadionice u snu, od čega ga i po probuđenju boljaše ožareno lice, da pođe sa svojim monasima u Ostrog i da tamo, uz zajednički post i molitve i svakodnevno služenje Svete Liturgije, sa bratijom ostroškom, otvore njegovu grobnicu. A kada otvoriše Svečevu grobnicu, ugledaše njegovo proslavljeno, netruležno tijelo, žuto kao vosak i mirisavo kao bosiljak. A onda, sa trepetom i molitvama podigavši i stavivši Svetoga u Sveti Kivot, preodjenuše ga u nove sveštene odežde, i uznijevši ga uz gredu, položiše u hram Svetog Vavedenja, ispred ikonostasa, u kome uskoro bi freskopisan i najstariji Svečev lik na zidu nasuprot ulazu.

Izvor: Manastir Ostrog