Foto: Lazar Gregović

Iako su ove tvrđave često percipirane kao dio iste odbrambene strukture, svaka od njih ima svoj specifičan istorijat i značaj. Tvrđava Kosmač, kao jedini objekat iz ove grupe sa statusom zvaničnog kulturnog dobra, zauzima posebno mjesto u kulturnoj baštini Budve. Uz poseban fokus na tvrđavu Kosmač, Martinović nam približava njen istorijski značaj i fascinantne detalje o nastanku, ulozi, pa čak i misterioznom nazivu koji nosi.

Jedan od četiri fortifikacijskih objekata koji su u neka davna vremena služila da bi se Budva odbranila. Prvo, kao toponim, šta je Kosmač?

Kosmač, recimo, nama sa Brajića nikada nije bio odbrambeni objekat. Sa aspekta kulturne baštine i očuvanja naše prošlosti, svakako je važan objekat. Činjenica je da je od svih objekata koje ste pomenuli, samo Kosmač proglašen zvaničnim zaštićenim kulturnim dobrom, što govori o njegovom značaju. Na žalost, pitanje je kako se prema tom kulturnom dobru odnosimo. To je najsačuvaniji objekat od svih fortifikacijskih objekata koje je gradila velika Habsburška monarhija na teritoriji opštine Budva, izuzev kasarne, koja se nalazi u Starom gradu. Svi ostali objekti, a bilo ih je sigurno desetak, vrlo velikih i značajnih, uglavnom nisu sačuvani. Kosmač takav kakav je, je najsačuvaniji objekat koji se nalalzi na brdu koje se zove Kosmač, i po tome je ta tvrđava dobila ime.


Foto: Portal RTV Budva

Porijeklo naziva samog brda je i za mene malo misteriozno, time sam se bavio duže vrijeme, nažalost, nisam uspio da dođem do objašnjenja odakle taj naziv potiče, međutim, neobično je da postoji kao toponim i u Grblju, postoji i u Paštrovićima, ali postoji i u Hrvatskoj ostrvo koje se zove Kosmač, a postoji i selo u Albaniji pored Skadra koje se takođe zove isto. Postoji i prezime u Sloveniji Kosmač, tako se prezivao jedan književnik, tako da upućuje na slovensko porijeklo, ali tačan razlog zbog čega je to brdo tako nazvano ne znam ni ja.

Kada je počela gradnja tvrđave Kosmač i koja je bila njena prvobitna funkcija?

Ideja o gradnji Kosmača i svih fortifikacijskih objekata na potezu između tadašnje Austrije i Crne Gore nastala je oko 1838. godine, kada je došlo do razgraničenja. To je prva međunarodno priznata granica crnogorska. Prije toga su bile i u vojnom i u geografskom i u političkom smislu nejasne granice, pogotovo između Crne Gore, Turske i Habsburške monarhije. Nakon Bečkog kongresa 1815. godine, uspostavljava se ta granica koja je zvanično priznata od Habsburške monarhije kao velike svjetske sile.


Foto: TOB

Tada, kontraobavještajni oficir Austrijske vojske, koja je u to vrijeme imala sjedište svoje kontraobavještajne službe u Zadru dolazi u ove naše krajeve, a čovjek se zove Josip Jelačić, potonji Hrvatski ban, u službi Austrijske vojske. U svom izvještaju koji je sačuvan konstatuje da je na području današnjih Brajića, odnosno te granice o kojoj pričamo, neophodno sagraditi četiri udarne koje treba povezati odgovarajućim putem. I upravo realizujući taj plan, Austrijska država gradi put od Budve koji ide kroz Budvansko polje preko čuvena tri mosta, to je Drveni most, Kameni most i Gvozdeni most. Najveći dio moje generacije se sjeća makar Gvozdenog mosta u sredini Budvanskog polja, uz Laze ispod Markovića, iznad Stanišića, izlazi na Brajiće, preko tvrđave Kosmač, produžava skroz gorom Paštrovskom do iznad Buljarice. I upravo na tom potezu, što je možda manje poznato, pored Kosmača se grade još tri značanje tvrđave. Tvrđava Ograđenica ili Spiridon, kako su je Austrijanci zvali u nekim njihovim dokumentima, gradi se tvrđava Kopac, koja je iznad Petrovca, iznad Buljarice, i gradi se tvrđava Prešeka, to je posljednja tvrđava u tom mjestu.

To je bio jedan vrlo veliki građevinski poduhvat koji je vojska radila, tada je vojni rok bio tri godine, tako da su imali dovoljno radne snage za jedan ogroman projekat koji je imao, prvenstveno, vojni značaj. S jedne strane je bio usmjeren prema Crnoj Gori kao pogranična tvrđava, s druge strane imao je funkciju odbrane sa mora, obzirom da Austrija u tom periodu nije imala razvijenu mornanicu, a da je Sredozemlje kontrolisala engleska i francuska ratna flota.

Zbog čega su ove tri male tvrđave pravljene? Da li su one bile potpora, uslovno rečeno, garnizonu na Kosmaču?

One su bile nezavisne u građevinskom smislu, ali su vojno bile povezane. Te tvrđave su štitile austrijsko-crnogorsku granicu. Naime, u tom periodu 1838. godine kad je došlo do te ideje, kasnije do izgradnje, bilo je jako puno sukoba između Crnogoraca, odnosno ljudi koji su živjeli na tadašnjoj crnogorskoj teritoriji i austrougarske vojske, oko toga koji dio teritorije pripada. I 1838. godine došlo do jednog velikog sukuba na gori Paštrovskoj gdje je Austrija zaključila da tu granicu mora braniti nekim ozbiljnijim fortifikacijskim objektima i upravo se ti objekti na Paštrovskoj gori rade odmah, a Kosmač se radi nešto kasnije, sredinom 19. vijeka.

Koliko je trajala gradnja Kosmača i kakav je bio odnos lokalnog stanovništva prema njemu?

Odnos Brajića prema kompletno austrugarskoj vlasti je bio odnos kao prema neprijatelju i prema tome što je tamo rađeno, prema tim objektima, to je posmatrano kao neprijateljski objekat i cijela istorija 19. i sa početka 20. vijeka u velikoj mjeri je obojena sukobima lokalnog stanovništva i austrugarskih vlasti. Od nepriznavanja sudske vlasti do odbijanja služenja vojnog roka u austrugarskoj vojci do ustanaka. Veliki Bokeljski ustanak 1869. godine, u velikoj mjeri se dešavao upravo na Brajićima, odnosno u periodu od više mjeseci Brajići su pokušavali da osvoje tvrđavu do 1914. godine kada je Austrija napustila tvrđavu, to je bio negdje avgust mjesec, početak Prvog svjetskog rata, jer nije mogla da brani teritoriju kada je Crnogorska vojska zaposjela tu tvrđavu i cijelokupnu teritoriju budvanske opštine, koja je do početka Prvog svjetskog rata bila dio Habsburške monarhije.


Foto: Portal RTV Budva

Koliko dugo su austrijske snage koristile Kosmač kao vojno uporište?

Tvrđava je u potpunosti korištena od 1869. godine, a austrijska vojska je bila prisutna do 1914. godine, kada su se povukli pred početak Prvog svjetskog rata. Iako je prvobitno bila zamišljena kao odbrambena tvrđava, tokom godina se prilagođavala različitim potrebama. Ima jedan vrlo interesantan detalj koji danas nije utvrđen, a to je da li je tvrđava imala fiksni ili mobilni krov, jer su imali vrlo specifična artiljerijska oruđa za koje je trebalo imati s jedne strane neki vid maskiranja putem krova, a s druge strane otvor da bi se moglo dejstovati po okolini. Tako da i u tom smislu, i u smislu izgradnje nekih pomoćnih objekata, jer tvrđava u ovoj sad formi ima možda 50 ili 60% njene prvobitne površine, je imala jedno jako veliko dvorište, takođe sa dvije kule koje se sad uopšte ne vide i mnogo pomoćnih prostorija od magacina do, recimo, prostorije za golubove.

To je jedan kuriozitet, koji je bio sastavni dio same utrašnjosti tvrđave. Sastavni dio tvrđave vidi se iz dokumenta iz 1869. godine, su bili i sportski tereni. Naime, u jednom od tih dnevni izveštaja, austrijski oficir koji se prezivao Pokorni, vjerojatno nekog češkog porijekla, je zapisao da su ustanici došli do kuglane. Ja pretpostavljjam da se radilo u boćarskom igralištu. Tako da je to bio jedan cijeli kompleks koji se gradio duži vremenski period i koji se koristio praktično od početka, znači 1856. do 1914. odnosno do početka Prvog svjetskog rata.

Koliko je ljudstva bilo u tvrđavi?

Postoji niz dokumentata na tu temu, najdetaljniji su ti iz 1869. godine, jer tu bukvalno postoji dnevnik komandanta tvrđave jer je bio pod opsadom brajiskih ustanika i on opisuje sastav i hranu, i municiju, sve ono čime su raspolagali. Po mojoj procjeni u tom momentu je bilo oko 100 vojnika koji su imali tri funkcije. Jedna je bila pješadijska, zatim artiljerijski dio i treći logistika. Tu su bili signalisti, to je jako interesanto jer pretpostavljam da su nekim svjetlosnim signalima komunicirali sa Budvom i eventualno sa drugim trđavama kao što je Ograđenica ili druge male trđave koje su se nalazile u primorskom dijelu sadašnje opštine Budva. I postoji podaci iz negdje 1910. godine da je oko 220 pripadnika austrugarske vojske bilo u trđavi,
što govori o tome da je to bio jedan vrlo važan objekat u vojnom smislu pred početak Prvog svjetskog rata.

Možete li nam opisati demografski sastav Brajića u tom periodu?

U drugoj polovini 19. vijeka, došlo je do demografskog buma na Brajićima, koji su bili siromašni i nisu bili značajno naseljeni. Tada je bilo oko 400-500 stanovnika, a početkom 20. vijeka, selo je imalo više od 700 stanovnika, što je bilo značajno za to vrijeme. To govori da su se na Brajićima životni uslovi popravili, ali u isto vrijeme se jako puno iseljavaju. Polovinom 19. vijeka puno ih je bilo na Pečalbi u Carigradu, a onda početkom 20. vijeka u Sjedinim američkim državama, u gradu koju se zove Bjutu, Savezne države Montana.

Dolazimo do 1914. godine kada tvrđava Kosmač biva trajno napuštena. Sa jedne strane propada Habsburška monarhija, propada Austrougrska. Austrija i Ugarska anektiraju Bosnu i Hercegovinu, počinje Prvi svjetski rat zbog čega Austrougrska više nema interesovanja da brani ili da bude prisutna na ovom prostoru.

Habsburška monarhija na prostore sadašnje opštine Budva dolazi 1815. godine. Na osnovu odluke Bečkog kongresa Austrija je dobila prostor budvanske opštine, od prilike do Buljarice. Međutim, 1878. na Berlinskom kongresu Austrija dobija još tada se to zvalo Spič, a to je sad sastavni dio barske opštine, odnosno prostor Sutomora, i bila je, vjerovali ili ne, do rijeke Željeznice, i naselje Šušanj koje je sad dio Bara je bilo sastavni dio Austrije. U svakom slučaju je to bio najjužniji dio Habsburuške monarhije.

Interesantno je da je Franc Jozef ili Franjo Josip, drugi jedan od najvećih vladalaca te epohe u svijetu, posjetio naše krajeve 1875. godine, o tome postoji dnevnik i zapisi. I na konju od Buljarice, upravo ovim putem koji sam ja rekao, posjećujući ove tvrđave za 13 sati prošao je cijeli taj prostor i vratio se u Budvu. To govori o značaju tih objekata i o tome da je Austrija taj dio svoje teritorije smatrala značajnim. Onda dolazi do početka Prvog svjetskog rata, tada Austrija procenjuje, u vojnom smislu, da taj uski dio oblasti ne može braniti i ona minira tvrđavu Kosmač. Jedan njen dio bukvalno uništava kako ne bi crnogorska vojska mogla da iskoristi za vojne potrebe. Austrougarska vojska se povlači prema Tivtu i tu se formira taj front koji će od jula, augusta 1914. trajati sve do januara 1916. godine kada Austrugarska vojska probija Lošinski front i okupira Crnu Goru.

Od 1914. praktično, Kosmač, kao vojni objekat, kao fortifikacijski objekat, počinje da propada, ali godine mu donose status kulturnog dobra.

Treba nešto reći i o tom periodu propadanja hronološki između dva svjetska rata. U jednom kratkom periodu Kosmač je služio kao magacin prilikom izgradnje puta Cetinje-Budva, to je bilo 1931. godine. U periodu Drugog svjetskog rata Talijani zaposjedaju Kosmač u periodu 1941. do 1943. godine. Koriste ga kao logor, kao mjesto odakle će kontrolisati teritoriju i, nažalost, u jednom periodu i kao zatvor za Brajiće, u kome su bili ustanici u 13-tojulskom ustanku. Devastacija se nastavila poslije Drugog svjetskog rata.

Lokalno stanovništvo i drugi su koristili građevinski materijal, to je bilo jeftino, i tako je dio tvrđave devastiran, posebno je devastiran u zemljotresu 1979. godine kada se niz zidova, pogotovo unutrašnjih urušio i zub vremena je učinio svoje, tako da je tvrđava u velikom smislu sad drugačija nego što je bila i dalje je izložena, nažalost, propadanju, iako je još 1964. godine, možda među prvim objektima na teritoriji opštine Budva, taj objekat prepoznat i formalno stavljen na listu zaštićenih kulturnih dobara u Crne Gore. Nažalost, osim te table koje je tada stavljena na jedan zid država apsolutno nije ništa uradila da makar zaštiti, a kamoli na neki način revitalizuje taj objekat i cijeli taj prostor. Jer Kosmač nije samo tvrđava, to je jedan prostor višenajmijeski i funkcionalno i vizualno i kako god hoćete


Foto: Ivan Vratnica

Zato postoje neki ljudi dobre volje koji imaju želju, ne baš mogućnosti, ali imaju i ideju da se tvrđava Kosmač revitalizuje u potpunosti.

Znam da postoji jedna izvanredna knjiga, mislim da se zove "Obnova i revitalizacija tvrđave Kosmač", od autora Ivana Vratnice, to je čovjek koji živi u Beču, on je građevinski inženjer a sa naših je prostora, iz Podgorice, a to je tema njgovog master rada, sve ovo što sam ja rekao nalazi se u toj knjizi, i tu je dato puno detalja. Čovjek je pronašao u Bečkom vojnom muzeju skice, izgradnje i namjene same tvrđave, do nekih ideja za obnovu ili ono što ja nazivam, makar čuvanje onoga što već imamo. Pored toga, mislim da postoji ideja, možda čak i neki idejni projekat. Koliko sam upoznat, JU Muzeji i galerije iz Budve, u saradnji sa jednim projektanskim biroom iz Kotora ili iz Tivta, su napravili, mislim da je na nivou idejnog projekta, jedan dokumenat koji podrazumijeva obnovu tvrđave, naravno ne u vojne svrhe, nego u smislu nekog višenamjenskog kulturnog načina korišćenja raznih prostorija, mislim, unutrašnjih i spoljnih same tvrđave, dvorišta i cjelokupnog okruženja.


Foto: Portal RTV Budva

Nisam upoznat da bilo koji državni organ, od Ministarstva kulture preko Uprave zaštitu kulturnih dobara ili neka druga državna institucija, ako kažem državne, mislim iz Podgorice, nešto na tome radi, ni u smislu zaštite, ni u smislu revitalizacije, ali sam uvjeren da će se prije ili kasnije nešto raditi. Mislim da je dobar primjer i ovo što je urađeno sa tvrđavom Mogren, koja se u austrijskim dokumentima naziva tvrđava Jaz, iako ona nije, ona je u stvari fortifikacijski i artiljerijski objekat. Da će i Kosmač doživjeti makar neku zaštitu, neku fazu pokazivanja ljudima koji tamo dolaze. A verujte, dolaze jako puno ljudi, ja tu blizu živim i puno stranaca obilaze taj objekat, zato što je markantan, uočljivi je i sa mora i sa puta.

Kažete, veliki broj stranaca posjećuje to područje. Koliko je tvrđava Kosmač u stanju u kojem je sada, u ovom trenutku, jedan siguran prostor za obilazak?

Ja ulazim, što bi se reklo, na svoju odgovornost, ali nikom ne bih preporučio, zato što su apsolutno sve te strukture, to su svodovi koji su ispucali, djelimično i rušeni, od zemljotresa prije svega. Mislim da je svaki ulazak opasan i apsolutno preporučujem svima koji je obilaze da ne ulaze u trđavu i to je, da kažem, poseban problem, jer bi se i tim obilazkom ili nekom eventualnom zaštitom mogao malo drugačije sagledati sam taj spomenik ili objekat iznutra, jer u ovakvom stanju mislim da ga više treba štititi od tih nekakvih ulazaka, bacanja smeća, nego ga nekome pokazati. Mislim, čak u nekom smislu da to predstavlja neku sramotu za sve nas, da imamo neke kulturni spomenike koji u takvom stanju.

Da li bi mještani Brajića bili srećni i zadovoljni kad bi se barem jednim dijelom tvrđava Kosmač revitalizovala i kada bi se dovela, što bi se reklo, u red?

Mislim da bi to bilo u interesu svih građana Budve i cijele Crne Gore, jer, kažem, radi se o kulturnom dobru koje treba stvarno i zaštititi i prezentovati kao kulturno dobro, bez obzira na ovu, da kažem, njegovu istoriju i taj odnos lokalnog stanovništva kroz istoriju, to je kulturni spomenik, pa možemo ga nazvati i objektom zla, ali je on dio naše prošlosti i treba da ga sačuvamo i treba da ga prezentujemo. Tako da mještani Brajića sigurno su za to da se na neki adekvatan način uredi prilaz tom objektu i obilježi taj objekt i zaštiti, makar u tom unutrašnjem dijelu, da ne dođe do urušavanja, ne daj Bože nekog povređivanja i da se onda eventualno, pretpostavljam da se se radi o značajnih sredstvima, ali da se onda i osmisli neki pametan način njegovog korišćenja bilo u turističke, bilo u kulturne svrhe, samo nadam se da neće biti neke ugostiteljske, komercijalne.


Foto: Portal RTV Budva

Možda bi to bio najbolji pečet i možda bi to bilo najbolje vraćanje duga prošlosti prema našim precima.

Bilo što što bi se tamo uradilo u smislu o kojem sam pričao bi bilo lijepo i bilo bi dobrodošlo i za mještane i za cjelokupno stanovništvo Budve, a naravno i za stvarno veliki broj turista koji posjećaju to mjesto. Ako ni zbog čega drugog imali bi ste jedan jako lijep vidikovac, jer mislim da je možda jedan od najljepših pogleda na Mediteranu.


Pripremila Danijela Benić